เอวํ อิมิสฺสา คาถาย คารโว, นิวาโต, สนฺตุฏฺฐิ, กตญฺญุตา, กาเลน ธมฺมสฺสวนนฺติ ปญฺจ มงฺคลานิ วุตฺตานิฯ มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ วิภาวิตเมวาติฯ

นิฏฺฐิตา คารโว จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนาฯ

ขนฺตีจาติคาถาวณฺณนา

[10] อิทานิ ขนฺตี จาติ เอตฺถ ขมนํ ขนฺติฯ ปทกฺขิณคฺคาหิตาย สุขํ วโจ อสฺมินฺติ สุวโจ, สุวจสฺส กมฺมํ โสวจสฺสํ, โสวจสฺสสฺส ภาโว โสวจสฺสตาฯ กิเลสานํ สมิตตฺตา สมณาฯ ทสฺสนนฺติ เปกฺขนํฯ ธมฺมสฺส สากจฺฉา ธมฺมสากจฺฉาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ อยํ ปทวณฺณนาฯ

อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา – ขนฺติ นาม อธิวาสนกฺขนฺติ, ตาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺเต วธพนฺธาทีหิ วา วิเหสนฺเต ปุคฺคเล อสุณนฺโต วิย อปสฺสนฺโต วิย จ นิพฺพิกาโร โหติ ขนฺติวาที วิยฯ ยถาห –

‘‘อหุ อตีตมทฺธานํ, สมโณ ขนฺติทีปโน;

ตํ ขนฺติยาเยว ฐิตํ, กาสิราชา อเฉทยี’’ติฯ (ชา. 1.4.51);

ภทฺรกโต วา มนสิ กโรติ ตโต อุตฺตริ อปราธาภาเวน อายสฺมา ปุณฺณตฺเถโร วิยฯ ยถาห โส –

‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา อกฺโกสิสฺสนฺติ ปริภาสิสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ ‘ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม ปาณินา ปหารํ เทนฺตี’’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.396; สํ. นิ. 4.88)ฯ

ยาย จ สมนฺนาคโต อิสีนมฺปิ ปสํสนีโย โหติฯ ยถาห สรภงฺโค อิสิ –

‘‘โกธํ วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ,

มกฺขปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ;

สพฺเพสํ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ,

เอตํ ขนฺติํ อุตฺตมมาหุ สนฺโต’’ติฯ (ชา. 2.17.64);

เทวตานมฺปิ ปสํสนีโย โหติฯ ยถาห สกฺโก เทวานมินฺโท –

‘‘โย หเว พลวา สนฺโต, ทุพฺพลสฺส ติติกฺขติ;

ตมาหุ ปรมํ ขนฺติํ, นิจฺจํ ขมติ ทุพฺพโล’’ติฯ (สํ. นิ. 1.250-251);

พุทฺธานมฺปิ ปสํสนีโย โหติฯ ยถาห ภควา –

‘‘อกฺโกสํ วธพนฺธญฺจ, อทุฏฺโฐ โย ติติกฺขติ;

ขนฺตีพลํ พลาณีกํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ (ธ. ป. 399);

สา ปเนสา ขนฺติ เอเตสญฺจ อิธ วณฺณิตานํ อญฺเญสญฺจ คุณานํ อธิคมเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพาฯ

โสวจสฺสตา นาม สหธมฺมิกํ วุจฺจมาเน วิกฺเขปํ วา ตุณฺหีภาวํ วา คุณโทสจินฺตนํ วา อนาปชฺชิตฺวา อติวิย อาทรญฺจ คารวญฺจ นีจมนตญฺจ ปุรกฺขตฺวา สาธูติ วจนกรณตาฯ สา สพฺรหฺมจารีนํ สนฺติกา โอวาทานุสาสนิปฺปฏิลาภเหตุโต โทสปฺปหานคุณาธิคมเหตุโต จ มงฺคลนฺติ วุจฺจติฯ

สมณานํ ทสฺสนํ นาม อุปสมิตกิเลสานํ ภาวิตกายวจีจิตฺตปญฺญานํ อุตฺตมทมถสมถสมนฺนาคตานํ ปพฺพชิตานํ อุปสงฺกมนุปฏฺฐานานุสฺสรณสฺสวนทสฺสนํ, สพฺพมฺปิ โอมกเทสนาย ทสฺสนนฺติ วุตฺตํ, ตํ มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา? พหูปการตฺตาฯ อาห จ ‘‘ทสฺสนมฺปหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามี’’ติอาทิ (อิติวุ. 104)ฯ ยโต หิตกาเมน กุลปุตฺเตน สีลวนฺเต ภิกฺขู ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต ทิสฺวา ยทิ เทยฺยธมฺโม อตฺถิ, ยถาพลํ เทยฺยธมฺเมน ปติมาเนตพฺพาฯ ยทิ นตฺถิ, ปญฺจปติฏฺฐิตํ กตฺวา วนฺทิตพฺพาฯ ตสฺมิมฺปิ อสมฺปชฺชมาเน อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา นมสฺสิตพฺพา, ตสฺมิมฺปิ อสมฺปชฺชมาเน ปสนฺนจิตฺเตน ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสิตพฺพาฯ

เอวํ ทสฺสนมูลเกนปิ หิ ปุญฺเญน อเนกานิ ชาติสหสฺสานิ จกฺขุมฺหิ โรโค วา ทาโห วา อุสฺสทา วา ปิฬกา วา น โหนฺติ, วิปฺปสนฺนปญฺจวณฺณสสฺสิริกานิ โหนฺติ จกฺขูนิ รตนวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิกวาฏสทิสานิ, สตสหสฺสกปฺปมตฺตํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺตีนํ ลาภี โหติฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ มนุสฺสภูโต สปฺปญฺญชาติโก สมฺมา ปวตฺติเตน สมณทสฺสนมเยน ปุญฺเญน เอวรูปํ วิปากสมฺปตฺติํ อนุภเวยฺย, ยตฺถ ติรจฺฉานคตานมฺปิ เกวลํ สทฺธามตฺตเกน กตสฺส สมณทสฺสนสฺส เอวํ วิปากสมฺปตฺติํ วณฺณยนฺติฯ

‘‘อุลูโก มณฺฑลกฺขิโก, เวทิยเก จิรทีฆวาสิโก;

สุขิโต วต โกสิโย อยํ, กาลุฏฺฐิตํ ปสฺสติ พุทฺธวรํฯ

‘‘มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ภิกฺขุสงฺเฆ อนุตฺตเร;

กปฺปานํ สตสหสฺสานิ, ทุคฺคเตโส น คจฺฉติฯ

‘‘ส เทวโลกา จวิตฺวา, กุสลกมฺเมน โจทิโต;

ภวิสฺสติ อนนฺตญาโณ, โสมนสฺโสติ วิสฺสุโต’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.144);

กาเลน ธมฺมสากจฺฉา นาม ปโทเส วา ปจฺจูเส วา ทฺเว สุตฺตนฺติกา ภิกฺขู อญฺญมญฺญํ สุตฺตนฺตํ สากจฺฉนฺติ, วินยธรา วินยํ, อาภิธมฺมิกา อภิธมฺมํ, ชาตกภาณกา ชาตกํ, อฏฺฐกถิกา อฏฺฐกถํ, ลีนุทฺธตวิจิกิจฺฉาปเรตจิตฺตวิโสธนตฺถํ วา ตมฺหิ ตมฺหิ กาเล สากจฺฉนฺติ, อยํ กาเลน ธมฺมสากจฺฉาฯ สา อาคมพฺยตฺติอาทีนํ คุณานํ เหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจตีติฯ

เอวํ อิมิสฺสา คาถาย ขนฺติ, โสวจสฺสตา, สมณทสฺสนํ, กาเลน ธมฺมสากจฺฉาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิฯ มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ วิภาวิตเมวาติฯ

นิฏฺฐิตา ขนฺตี จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนาฯ

ตโปจาติคาถาวณฺณนา

[11] อิทานิ ตโป จาติ เอตฺถ ปาปเก ธมฺเม ตปตีติ ตโปฯ พฺรหฺมํ จริยํ, พฺรหฺมานํ วา จริยํ พฺรหฺมจริยํ, เสฏฺฐจริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ อริยสจฺจานทสฺสนํ, อริยสจฺจานิ ทสฺสนนฺติปิ เอเก, ตํ น สุนฺทรํฯ นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ, สจฺฉิกรณํ สจฺฉิกิริยา, นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยา นิพฺพานสจฺฉิกิริยาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนาฯ

อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา – ตโป นาม อภิชฺฌาโทมนสฺสาทีนํ ตปนโต อินฺทฺริยสํวโร , โกสชฺชสฺส วา ตปนโต วีริยํ, เตหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อาตาปีติ วุจฺจติฯ สฺวายํ อภิชฺฌาทิปฺปหานฌานาทิปฺปฏิลาภเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺโพฯ

พฺรหฺมจริยํ นาม เมถุนวิรติสมณธมฺมสาสนมคฺคานมธิวจนํฯ ตถา หิ ‘‘อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี โหตี’’ติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 1.194; ม. นิ. 1.292) เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ภควติ โน, อาวุโส, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ? เอวมาวุโส’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.257) สมณธมฺโมฯ ‘‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ยาว เม อิทํ พฺรหฺมจริยํ น อิทฺธญฺเจว ภวิสฺสติ ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญ’’นฺติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 2.168; สํ. นิ. 5.822; อุทา. 51) สาสนํฯ ‘‘อยเมว โข, ภิกฺขุ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํฯ เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 5.6) มคฺโคฯ อิธ ปน อริยสจฺจทสฺสเนน ปรโต มคฺคสฺส สงฺคหิตตฺตา อวเสสํ สพฺพมฺปิ วฏฺฏติฯ ตญฺเจตํ อุปรูปริ นานปฺปการวิเสสาธิคมเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อริยสจฺจาน ทสฺสนํ นาม กุมารปญฺเห วุตฺตานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมยวเสน มคฺคทสฺสนํ, ตํ สํสารทุกฺขวีติกฺกมเหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติฯ

นิพฺพานสจฺฉิกิริยา นาม อิธ อรหตฺตผลํ นิพฺพานนฺติ อธิปฺเปตํฯ ตมฺปิ หิ ปญฺจคติวานเนน วานสญฺญิตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ วุจฺจติฯ